مفاهیم برخی از اعداد در بین ترکمنها


رمز و رازی که در برخی اعداد وجود دارد ، بدرستی معلوم نیست اما کمتر ملتی را می توان پیدا کرد که به برخی از اعداد خاص معانی تمثیلی نداده باشند. دکتر میرجلال الدین کزازی در مورد معانی تمثیلی و نمادین اعداد چنین نظری دارد: "عدد یک (= 1) در باورشناسی باستانی ایران نشانه‌ی راز آلود خداوند است. عدد دو (= 2) ارزش آیینی دارد: آسمان و زمین ، نرینه و مادینه و... دو بدین سان ساختار و سرشت آفرینش را بر ما روشن می‌دارد. کاربردهای نمادین عدد سه (= 3) این است که این شمار به گونه‌ای راز آلود ، آفرینش و پدیده‌ی هستی را نشان می‌دهد. در باورهای ایران از زادگان سه گانه و یا موالید ثلاث سخن به میان رفته ، زادگان سه گانه کانی و یا جاندار است. عدد چهار (=4) ، چهار گوهر را نشان می‌دهد. در پنج (= 5) می‌توانیم از پنج حس سخن بگوییم. در شش (= 6) به شیوه‌ی نمادین ، جهان آشکار می‌شود و ما معتقدیم پدیده‌های گِتی شش سویه هستند. اما هفت (= 7) در میان یکان از کارآ یی و ارزش و باور شناختی افزونتری برخوردار است. عدد هشت (= 8) با بهشت در پیوند است. عدد ُنه (= 9) باز شماری است که در فرهنگ ایرانی ارزش آیینی ویژه‌ای دارد و از شمار سپند (مقدس ، پاک) است. عدد دوازده (=12) در نماد شناسی نشانه‌ی کمال است. دوازده در گروه خودش ارزش بسیار دارد. ما هفت اختر و دوازده برج را داریم. هفت در عدد دوازده گردان است پس اگر دوازده را نشانه‌ی کما ل بدانیم ، این عدد خجسته ترین خواهد بود، زیرا آرمان آفرینش رسیدن به سر آمدگی و کمال است. پس اگر به شمار سیزده (= 13) رسیدید ، این همه از میان خواهد رفت و زمانی که به چهارده می‌رسیم ، دوباره گجستگی روی می‌دهد. ایرانیان از دیر زمان روز 13 را از خانه بیرون می‌رفتند که بی شگونی این روز را از خود دور بدارند. شاید یکی از دلایلی که عدد 13 نزد ایرانیان نحس است و مردم برای فرار از این نحسی ، روز سیزده بدر را در دامان طبیعت به سر می‌برند ، ترویج فرهنگ بدشگونی آن توسط مردم از گذشته تا حا ل است".

ترکمنها نیز از جملة این ملل هستند. برخی از اعداد هستند که در زندگی مردم ترکمن نقش مهمی ایفا می کنند که از جملة آنها می توان به اعدادی نظیر سه ، هفت ، نه و چهل اشاره نمود. غیر از این گونه اعداد ـ که در ادامة این مقاله به بحث در بارة آنها خواهیم پرداخت ـ اعداد فرد و زوج نیز در زندگی مورد توجة عامة مردم قرار گرفته است. به طور مثال از قدیم الایام اعداد زوج نشانة سعد و مهر و محبت بوده است. زن ترکمن به هنگام شرکت در مراسم عروسی در داخل بقچه ای که به همراه خود به خانه داماد و یا عروس می برد ، نان شیرینی را با شمارگان زوج می برد (2 یا 4 یا 6) اما وقتی قرار است به مراسم ختم کسی برود ، اعداد فرد را انتخاب می نماید. از همین موضوع می توان دریافت که ترکمنها اعداد زوج را نشانة ابراز حسن نیت و نمادی برای بیان آرزو در بارة رهایی از واژة "تنهایی" می دانند.



عدد سه (=3):

در این گونه اعداد ، به عدد سه اهمیت زیادی داده شده است. کودک در سه سالگی زبانش گویا می شود. به قول مختومقلی :

اوچ‌ یاشیمدا تانگری‌ بردی‌ زبانی‌

دورت‌ یاشیمدا داش‌ آتیشان‌ گون‌لریم‌

(شعر "دوشن گونلریم")

این عدد در آداب و رسوم و ضرب المثل ها کاربرد زیادی دارد. به طور مثال : سلام کردن به سه خانه ، سه بار شستن دست و صورت به هنگام وضو ، سه بار گفتن کلمة شهادتین در هنگام مرگ ، سه بار گرداندن اسفند برای هر فرد به منظور حفاظت از چشم زخم و سه گوش بودن دعاهایی که مادران برای فرزندان خود به گوشة لباس آنها آویزان می کنند. همة این امور از جملة اموری هستند که هم اکنون به عنوان قاعده و قانون در زندگی بسیاری از خانواده های ترکمن بارها تکرار می شود.

این عدد مورد توجة شاعران بزرگی همچون مختومقلی نیز بوده است:

اولوم‌ ضربی‌ اوچ‌ طرفدان‌ اورولدی‌

عقلیم‌ داغیلیپ‌، حیرانا گلدی‌

(شعر "ویراناگلدی")

آسمانینگ‌ یوزوندن‌ کهکشان‌ اوچدی‌

ناگهان‌ اوچ‌ اره‌ نظریم‌ دوشدی

(شعر "بولدوم گریانا")

دورت‌ گیجه‌، اوچ‌ گون‌ آغلاپ‌، دیندیردیغیم‌ بیلمزمینگ‌؟

اشک‌ مونوپ‌ عیسی‌ دک‌، یلدیردیگیم‌ بیلمزمینگ‌؟

(شعر "بیلمزمینگ")

بیر بالام‌ بار، ییتیریپ‌ من‌ یانیمدان‌

اوچ‌ گون‌ بولدی‌، ایستاپ‌ تاپمان‌ یاباندان‌

(شعر "آدلی یارانلار")

چاه‌ ایچینده‌ یاتدی‌ اوچ‌ گیجه‌-گوندیز

حضرتی‌ جبراییل‌ ساقلادی‌ تمیز

(شعر "آدلی یارانلار")

دوزخینگ‌ ایشیگین‌ اوچ‌ فرضی‌ باغلار

صبر اتسنگ‌، دوزخینگ‌ اودونی‌ سوندیر

(شعر "بیگمان یاندیر")

اوچ‌ گوندن‌ عالمه‌ بو نشان‌ گلر

یوزی‌ آدم‌، گون‌ دک‌ آلنی‌نینگ‌ آغی‌

(شعر "بیر بیان گلر")

ایکی‌ گون‌ خوش‌ بولسا، اوچ‌ گونی‌ وای‌میش‌

نیچیکسی‌ منزل‌ میش‌، نیچیکسی‌ جای‌میش‌

(شعر "گچیب بارادیر")

بیر منزل‌دیر، اوچ‌ گون‌ ایییپ‌- ایچن‌ سونگ‌

اورناشیپ‌، گینگره‌نیپ‌، بیلین‌ آچان‌ سونگ‌

(شعر "فغان اگلنمز")

عمر باش‌ گون‌، منزلی‌ اوچ‌

دورانینگ‌ بیر ساعت‌ بیله

(شعر "بیر ساعات بیله")

رسول‌ مونی‌آیتدی‌ اوچ‌ یولا تکرار

اصحابلاردان‌ نه‌ آواز بار، نه‌ سوز بار

(شعر "دوستلار هی")



برخی از موارد استفاده از عدد سه در افسانه ها و دسسان های ترکمنی : دادن مهلت سه ماهه برای انجام یک کار سخت از سوی پادشاهان افسانه ای ؛ پادشاهان افسانه ها سه دختر و یا سه پسر دارند. دختران پادشاهان در افسانه های ترکمنی برای قبول خواستگار ، سه شرط را در مقابل داماد مطرح می کنند. جارچپان در افسانه ها سه شبانه روز مردم را برای شرکت در عروسی دعوت می کنند و بالاخره جشن عروسی در افسانه های ترکمنی تا سه روز ادامه می یابد.

عدد سه را در ضرب المثل ها و باورهای عامیانه نیز می توان پیدا کرد.

گچی نگ اوچ ، سؤزونگ پوچ

و یا :

قورکان ایت ، اوچ گون اویرار

و یا :

اوچدن سونگ پوچ

در ضرب المثل «اوچدن سونگ پوچ» (پس از سه بار، پوچ) یک نوع باور و عقیده را می توان برداشت نمود و به عبارتی اجداد ترکمنها حتی این گونه اعداد را به سطح عقاید خود نیز بالا برده اند.



عدد هفت (=7):

این عدد نیز یکی از پرکاربردترین عدد در بین اعداد است که در زندگی و عقاید بسیاری از ملل و از جمله در بین ترکمنها نقش و جایگاه مهمی را ایفا می کند و معانی عمیقی دارد. مانند "یدی اقلیم" (هفت اقلیم) در این شعر از مختومقلی:

یدی‌ اقلیم‌ مانگا گورونر زندان‌

یا رب‌ خبر بیلرین‌ می‌، یار سندن‌!

(در شعر "یار سندن")

یا عبارت "یدی پری" (هفت پری) در این مصراع از شعر مختومقلی:

گیده‌ بیلمن‌ شهرینگیزگه‌، خیز - حرامدان‌ قورقارام‌

یدی‌ پری‌نینگ‌ لفظیدن‌ بیر یادگارم‌ دوغری‌سی

(شعر "بی قرارام دوغریسی‌")

و یا:

یدی‌ یرده‌، دوقوز فلک‌ اوستونده‌

یا رب‌ خبر بیلرین‌ می‌، یار سندن‌!

(در شعر "یار سندن")

این عدد در تمامی آداب و رسوم ، افسانه ها ، ضرب المثل و دیگر قالب های ادبیات شفاهی و عامیانه کاربرد وسیعی دارد. به طور مثال در ضرب المثل های ترکمنی: "یدی اؤلچأپ بیر کس!" ، "چاروا چاروانینگ ایزیندان یدی ییلدا یتر" ، "یسرینگ یدی دیلی بار" ، "اوچ گونلوک یولا چیقسانگ ، یدی گونلوک آذیق آل"

یا در بین ترکمنها عبارت "یدی پشت" یا "یدی آرکا" به عنوان "هفت نسل" کاربرد دارد و دانستن آن به هر یک از ترکمنها توصیه شده است. این "هفت نسل" به ترتیب عبارتند از:

1- اوغول

2- آغتیق

3- چوولوق

4- یوولوق

5- قوولوق

6- یاتلیق

7- آتلیق

همچنین در بین ترکمنها عبارت "یدی آتانگ" (هفت پدر تو) چنین است:

1- آتانگ (پدرت)

2- آذان آتانگ (پدر اذان گوی تو / یعنی کسی که به هنگام تولد در گوش تو اذان خوانده است)

3- عیلیم آتانگ (پدر علم تو)

4- قائین آتانگ (پدرخانم تو)

5- اوغوزخان آتانگ (پدر اوغوزخان تو / اوغوزخان به عنوان نیای بزرگ ترکمنها)

6- نوح آتانگ (پدرت که حضرت نوح است / با این باور که مطابق با اسناد و کتب قدیم همچون مجمع التواریخ اثر رشید الدین فضل الله ، نسل ترکمنها نهایتاً به پسری از پسران حضرت نوح می رسد)

7- آدام آتانگ (پدرت که حضرت آدم است / به این معنی که همه انسانها و از جمله ترکمنها بنی آدم هستند)

در بین ترکمنها "اینگ یاکین یدی قارینداش" (هفت خویشاوند بسیار نزدیک) این افراد هستند:

1- دوغان

2- دوغان اوغلان

3- دولانان

4- قارینداش

5- باباداش

6- اوباداش

7- نِبره

رئیس جمهور ترکمنستان در اثر خود روحنامه ، عبارت "ترکمنینگ یدی خزینه سی" (خزائن هفتگانه ترکمنها) را بکار برده است که عبارتند از:

1- باش خازینا ـ توپراق (خزینة اصلی ـ خاک)

2- ایکینجی خازینا ـ قلیالچی لیق (دومین خزینه ـ اسبداری)

3- اوچونجی خازینا ـ هالی چی لیق (سومین خزینه ـ قالیبافی)

4- دؤردونجی خازینا ـ مالدارچیلیق (چهارمین خزینه ـ دامداری)

5- بأشینجی خازینا ـ قوشچی لیق (پنجمین خزینه ـ مرغداری)

6- آلتینجی خازینا ـ کیتاپ (ششمین خزینه ـ کتاب)

7- یدینجی خازینا ـ سوو (هفتمین خزینه ـ آب)

عدد هفت در دیوان مختومقلی نیز به تعداد قابل ملاحظه ای تکرار شده است:

یدی‌ داغ‌، یدی‌ دریا

دالی‌ دنیانی‌ گورسم‌

(شعر "ایکی هلالان")

یدی‌ یسیر بولسا، بیری‌ گووینجنگ‌

بای‌ خلقی‌ یانگرا بور، قارری‌ اووینجنگ‌

(شعر "برمه فلگه")



عدد نه (=9)

عدد نه نیز در زندگی ترکمنها کاربرد زیادی دارد. ترکمنها برای بیان دعا جهت تکمیل و بی نقص بودن یک کار ، می گویند: "هر کی زادینگ دوقوزی دوزوو بولسون" (یعنی اینکه: هر کاری کامل و بی نقص باشد / جفت و جور باشد)

یا در این شعر از ظهیرالدین فاریابی که مدرسین ادبیات ، همواره آنرا برای تفهیم صنعت "اغراق" در شعر ذکر می کنند:

نه کرسی فلک نهد اندیشه زیر پای

تا بوسه بر رکاب قزل ارسلان زند

در دیوان مختومقلی نیز این عدد به تعداد زیادی بکار رفته است. به طور مثال:

دوقوز ساعت‌، دوقوز آی‌

اون‌ ایکی‌ اندام‌ جای‌ بجای‌

(شعر "جوشا یتدینگ")

عدد نه را می توان در تمثیلات و ضرب المثل ها نیز مشاهده نمود. به طور مثال:‌ "دویانی دوقوز گون ، سمرأنی سکیز گون" ، "چوپان تایاقین دوقوز بلادان قوتارار"



عدد چهل (=40)

عدد چهل نیز یکی از این گونه اعداد است. این عدد برای بیان مسافتهای طولانی بکار می رود. به طور مثال: " قیرق ییل مایا گزینچأنگ ، بوتین بیر ییل نر گزگین" (از ملانفس) یا در این ضرب المثل ها : "قیرق ییل قیرقین گلسه ده ، عجلی یتن اؤلر" ، "قیش ینگ گونی قیرق تویسلی ، قیرکیسی دا قیلیق سیز"

پایان خوش اکثر دسسان ها (منظومه ها) در ادبیات ترکمنی نیز برپایی جشن و پایکوبی در چهل شبانه روز به میان می آید (... اولار قیرق گیجه گوندیزلاپ طوی توتوپدیرلار.)

در برخی از موارد ، این عدد ، عدد کثرت است. به طور مثال در این شعر مختومقلی:

قیرق‌ شهری‌ قیزیلدان‌ غرق‌ ادن‌ قارون‌

گوزی‌ قومدان‌ دولدی‌ پولدان‌ دولمادی‌

(شعر "اقبال بولمادی")

و یا:

عشقیم‌ باردیر مجنوندان‌ آلتمیش‌ اسسه‌ زیاده‌

قواتیم‌ باردیر قیرق‌ ییل‌ درس‌ آیدارغا فرهاده‌

(شعر "کونگلوم")

در ادبیات عرفانی نیز عدد چهل معانی تمثیلی زیادی دارد. به طور مثال در اشعار مختومقلی:

قیرق‌لار له‌ جم‌ بولوپ‌، پیاله‌ ایچسم‌

کونجی‌ میخانه‌دا آیاغ‌ یتیشسه‌

(شعر "یتیشسه")

قیرق‌ عاشق‌ نعره‌ چکیپ‌، شعله‌ اوردی‌ اودینی‌

گوز یاشیمدان‌ سوو آلیپ‌، سوندوردیگیم‌ بیلمزمینگ‌؟

(شعر "بیلمزمینگ")

چهل‌ تن‌لر ارا باش‌ بولیبان‌ باباین‌ دارغان‌

مقصده‌ یتر آمان‌-اسن‌ منزله‌ بارغان‌

(شعر "همخانه گلندیر")

دووره‌ گیریب‌،گوردوم‌، اوتورمیش‌چهلتن‌

سلام‌ بریب‌، قولون‌ قوچدوم‌ یارانلار

(شعر "اوچدیم یارانلار")

که البته در این شعرها ، مراد از چهل ها و چهلتن ، "ابدال" است. همچنانکه ایشان در شعری دیگر گفته اند:

قیرق‌ عاشق‌ بار، قیرق‌ ابدال‌

هر باشدا بیر خیال‌ بار

(منظومة "بلال بار")

تعداد این گونه اعداد نمادین در فرهنگ و ادبیات ترکمن بیش از اینهاست و نگارنده تنها برای یادآوری و آغاز صفحه ای جدید در تحقیقات ادبی و فرهنگی برای پژوهشگران این زمینه ، تنها به ذکر چند نمونه از این گونه اعداد اکتفا نموده و از ذکر بسیاری از شواهد برای هر کدام از آنها نیز خودداری کرده است.